on onilliklərə qədər bəşəriyyət suyun haqqında TÜKƏNƏN resurs kimi düşünmürdü. Biz əsrlərlə ondan məhz TÜKƏNMƏZ, bərpa olunan resurs kimi istifadə etmişik. Axı su necə tükənə bilər?! İlk baxışdan bu, məntiqə zidd görünür: Sudan istifadə edəndən sonra insan onu yenidən təbiətə qaytarır. Neftdən fərqli olaraq, biz onu yandırmırıq. Su Yer planetini tərk etmir, qapalı sistemdə dövrə vurur. Elə isə niyə azalmalıdır?!

Bu düşüncə tərzi insanın su problemini bütün ciddiyyətilə dərk etməsinə mane olur. Reallıqda vəziyyət başqadır. Məsələ ondadır ki, bəli, həqiqətən də Yer Kürəsindəki suyun həcmi sabitdir, neftdən fərqli olaraq, işlətdikcə azalmır. Amma bu resurs qeyri-bərabər paylandığından, ehtiyac olan yerlərdə əlçatanlığı getdikcə azalır. Yer Kürəsinin əhalisi ildə 1,1 faiz, yəni 84 milyon nəfər artır. Belə artımı təmin etmək üçün içməli su ehtiyatları ildə 60 milyon kubmetr çoxalmalıdır. Bu, o qədər böyük həcmdir ki, biz işlətdiyimiz suyu təbiətə qaytarsaq da, o, yenidən “həzm edib”, boşalan ehtiyatların yerini doldurmağa macal tapmır. Məsələn, qrunt suları ildə cəmi 1% bərpa olunur. Nəticədə ehtiyatlar getdikcə azalır.

Amma problem suyun təkcə azalması deyil, həm də çirklənməsidir. Çaylar və göllər istifadəyə yaramayacaq dərəcədə çirklənəndə artıq içməli su balansından çıxırlar. Nəticədə, əgər bu gün planetdə adambaşına ildə 750 kubmetr su düşürsə, 2050-ci ildə həmin göstərici 450 kubmetrə enəcək. Dünya əhalisinin 80%-i BMT-nin “su qıtlığı” kimi müəyyən etdiyi səviyyənin altında qalacaq. Su ehtiyatları dünyada qeyri-bərabər paylandığından, müxtəlif bölgələr bunu fərqli şəkildə hiss edəcəklər.

Özbəkistanın Dövlətlərarası Əlaqələndirici Su Komissiyası (DƏSK) Elmi İnformasiya Mərkəzinin Regional İnformasiya və Analitik şöbəsinin rəhbəri Denis Sorokin xüsusi olaraq AzVision üçün yazdığı məqalədə qeyd edir ki, əhalinin 70%-nin yaşadığı Avropa və Asiyada dünyanın çay suyu ehtiyatlarının cəmi 39%-i cəmləşib. Planetin əhalisinin demək olar ki, 20%-nin yaşadığı Avropada şirin su ehtiyatları dünya üzrə ümumi su ehtiyatının yalnız 7%-ni təşkil edir. Halbuki, dünyadakı bir sıra böyük çayların ətrafında praktik olaraq yaşayış yoxdur.

Su stressi

Problemi təsvir etmək üçün “su stressi” terminindən istifadə olunur. “Su stressi” deyəndə bir ölkə daxilində olan mənbələrin su verimi və suya olan tələbatın nisbəti nəzərdə tutulur. Əgər suya olan tələbat su mənbələrinin verimini üstələyirsə, deməli, ölkədə su stressi yaşanır. Azərbaycanda aparılmış tədqiqatlar 2040-cı ildə stress yaşayan ölkələrin sırasına daxil olacağımızı göstərir.

Problemin məhz regional miqyasda idrakı son dərəcə vacibdir. Heç bir dövlət su problemini təkbaşına həll edə bilməz. Çünki ölkələrdən fərqli olaraq, təbiətdə su dövranının sərhədləri yoxdur. Dünyanın böyük çayları heç də bir dövlətin ərazisindən keçmir, müxtəlif ölkələrin ərazisindən axırlar. Nəticədə əgər bir dövlətin su idarəetməsi yarıtmazdırsa, onun qonşuları da bunun əziyyətini çəkir. Bu isə siyasi problemlərə, hətta konfliktlərə də gətirib çıxara bilər.

Son 50 ildə artıq 500-dən çox “su qarşıdurması” baş verib; bu gərginliklər 20 dəfə hərbi əməliyyatlara keçib. BMT-nin keçmiş baş katibi Pan Gi Mun rəsmən etiraf edib ki, “Yaxın gələcəkdə şirin su regional müharibələrin əsas səbəbinə çevrilməsi mümkündür”. Su çatışmazlığı səbəbindən 50 ölkədən üç milyard insan silahlı toqquşma zonalarında yaşamağa məcbur qala bilər.

Bəs  Xəzərətrafı ölkələrdə bu sahədə vəziyyət necədir?

Azərbaycan

Güney Qafqazda ən ciddi su problemi Azərbaycandadır. Çünki bura yağıntıların çoxu Atlantik okeanından gəlir. Nəticədə Azərbaycandan qərbdə yerləşən Türkiyə və Gürcüstana daha çox yağıntılar düşür.  Ekspertlər 2040-cı ilə qədər Azərbaycanın su ehtiyatlarının 15-20% azalacağını deyirlər.

AzVision.az mövzunu araşdırarkən gözlənilməz bir fakt üzə çıxdı: biz su ehtiyatlarımızın nə qədər olduğunu dəqiq bilmirik! Milli Elmlər Akademiyasının Coğrafiya institutunun direktoru, coğrafiya elmləri doktoru Zakir Eminovun sözlərinə görə, ölkənin su ehtiyatları 1970-ci illərdə hesablanıb. Bu mövzuda yazılan axırıncı kitab 1985-ci ildə nəşr olunub: “Deməli, həmin materiallar 70-ci illərin sonları və 80-ci illərin əvvəllərinin məlumatlarıdır. Yenidən hesablamaq lazımdır, komissiyalar yaradılmalıdır. Nəyəsə nəzarət etmək üçün əvvəlcə onu ölçmək lazımdır. Amma biz hazırda nə qədər su ehtiyatımızın olduğunu dəqiq bilmirik”.

Bu gün Mərkəzi Asiyada 75 milyondan çox insan yaşayır, 2050-ci ilə qədər bu rəqəm 100 milyon nəfəri keçəcək. Bölgədə ildən-ilə yay daha isti keçir ki, bu da səhralaşma prosesini sürətləndirir. Bu amillər həm əhalinin, həm də aqrar-sənaye kompleksinin su istehlakını artırmasına səbəb olur. 

Qazaxıstan

Mərkəzi Asiyada su probleminin ən kəskin olduğu ölkələrdən biri Qazaxıstandır. 2040-cı ilə qədər bu ölkədə suya tələbat 46% artacaq. Su ehtiyatlarının həcmi isə Dünya Bankının proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər ildə 90-dan 76 m³-ə qədər azalacaq. Bu o deməkdir ki, 8 ildən sonra ölkədə su qıtlığı ildə təxminən 12-15 m³, yəni 15% təşkil edəcək.

Qazaxıstan Respublikası Parlament Məclisi İctimai Palatasının ekologiya üzrə eksperti, coğrafiya elmləri namizədi Ayjan Skakova "AzVision" üçün yazdığı məqalədə qeyd edir ki, Mərkəzi Asiyada su ehtiyatlarının qıtlığı region ölkələrinin inkişafını məhdudlaşdıran əsas risklərdən biri hesab olunur. Burada su istehlakının artması iqtisadiyyatın müxtəlif sektorları arasında regional və yerli səviyyələrdə rəqabətə səbəb olur. Ərzaq və enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi zərurəti ilə əlaqədar bu ölkələrin suya ehtiyacı artacaq, nəticədə su uğrunda gərginlik yaşanacaq.

Özbəkistan

Özbəkistan su stressi keçirən ölkələrin siyahısında 34-cü yerdə olmaqla, yüksək stress səviyyəsinə malikdir. Ekspertlərin fikrincə, 2030-cu ildə ölkədə içməli su qıtlığı 7 milyard kubmetrə çatacaq. Son 15 ildə adambaşına düşən suyun həcmi 48% azalaraq, 3,048 kubmetrdən (2008) 1,589 kubmetrə enib.

Özbəkistanın su ehtiyatlarının yalnız 10%-i respublika ərazisində formalaşır. Bu, qonşu ölkələrin ərazisindən gələn sudan böyük asılılıq deməkdir. Son 50 ildə regionun iki əsas çayı – Sırdərya və Amudərya su həcmlərinin 20%-ni itiriblər.



Özbəkistanın Dövlətlərarası Əlaqələndirici Su Komissiyası (DƏSK) Elmi İnformasiya Mərkəzinin Regional İnformasiya və Analitik şöbəsinin rəhbəri Denis Sorokin AzVision.az-a müsahibəsində deyib ki, ölkənin su ehtiyacları hazırda 90% təmin olunur. Sululuğun yüksək olduğu illərdə respublikada 62-63 kub km.-ə qədər su istifadə edilir ki, bunun da 58-59 kub. km-i suvarmaya gedir. Lakin suyun az olduğu illərdə ehtiyatlar 54 kub km.-ə, kəskin quraqlıq illərində isə 47-48 kub. km-ə qədər azalır, suvarma üçün verilən suyun həcmi 42-44 km.-ə düşür. Son vaxtlar kəskin quraq illər tez-tez təkrarlanır.

Susuzluq - aclıqdır

Məsələ ondadır ki, su təkcə insanların məişət ehtiyacına sərf olunmur, onun çox böyük hissəsi kənd təsərrüfatına gedir. Mərkəzi Asiyada çay hövzələrindən götürülən suyun 90%-dən çoxu əkinçiliyə sərf olunur. Heyvandarlıq da su tutumu böyük olan sahədir. Tvente Universitetinin (Niderland) alimlərinin hesablamalarına görə, 1 kq inək ətinin istehsalına 15 min litr su sərf olunur. 1 kq. donuz əti 6 min litr, 1 kq toyuq əti 4,3 min litr su hesabına başa gəlir. Söhbət, əlbəttə, təkcə bu heyvanların içdiyi sudan getmir: Onların yediyi qidaları da yetişdirmək lazımdır axı...
Bitkilər də az su içmirlər: Paxlalıların və düyünün 1 kiloqramının istehsalına 4 min litr, buğdanın 1 kiloqramının istehsalına 1000 litr su lazımdır. Bir kiloqram kartof 100 litr su deməkdir.  Cəmləsək, 1 hamburgerin istehsalına 2400 litr su gedir.

Buradan aydın olur ki, suyun qıtlığı təkcə susuzluq yox, həm də aclıq deməkdir. Suya qənaət isə ilk növbədə özünü kənd təsərrüfatında göstərməlidir.

Suyun əsas “düşməni”

Su qıtlığının əsas səbəblərindən biri dünyada əhalinin çoxalması fonunda ərzağa tələbatın durmadan artmasıdır. Su resurslarının təxminən 80%-i aqrar sahənin ehtiyacına sərf olunur.

Kənd Təsərrüfatı nazirliyinin nəzdindəki Əkinçilik Elmi-Tədqiqat institunun direktor müavini, aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Qərib Novruzlu AzVision.az-a müsahibəsində bildirib ki, bu sahədə infrastruktur köklü şəkildə dəyişməlidir: “Mənbədən götürülən su əsasən torpaq kanallarla gedir. Tutaq ki, A mənbəyindən B mənbəyinə bir kilometr məsafə var. Əgər su beton kanallarla gedərsə, həmin məsafəni uzaqbaşı 15-20 dəqiqəyə qət edir. Amma torpaq ərazidə həmin su bir həftəyə (!!! – red.) ancaq gedib lazım olan nöqtəyə çatır. O da əgər gur olarsa...”

Buradan çox vacib nəticə çıxır: Əgər su infrastrukturu əsaslı şəkildə yenilənməsə, sahələrdə müasir texnologiyaların tətbiqi elə də böyük səmərə verməyəcək. Amma torpaq kanallar betonlanandan sonra yeni metodların tətbiqi vəziyyəti tamamilə dəyişə bilər. Məsələn, bir hektar taxıl sahəsini ənənəvi üsulla suvarmaq üçün 1200-1500 kubmetr - yəni 1500 ton su gedir. Damcı metodu ilə suvarılanda isə 30-50 ton su kifayət edir. Arada 30 dəfəyə yaxın fərq var!

Eyni problem Qazaxıstanda da mövcuddur. Bu ölkənin Parlament Məclisi İctimai Palatasının ekologiya üzrə eksperti, coğrafiya elmləri namizədi Ayjan Skakova AzVision.az-a müsahibəsində deyir ki, Respublikada suvarma sistemlərinin səmərəliliyi 0,45-0,55-dən çox deyil. Buna görə suvarma suyunun, demək olar ki, 50%-i itir.
Özbəkistanda da həmin rəqəm 40 faizdən az deyil. Halbuki, aqrar sektor Özbək iqtisadiyyatının aparıcı sahəsidir. Ölkə iqtisadiyyatının təxminən 30%-i bu sektorda formalaşır.
Qazaxıstanda əkin sahələrinin yalnız 16%-i damcı suvarma texnologiyalarından və çiləyicilərdən istifadə edir. Yəni suvarma suyunun böyük hissəsi torpağa hopur. Ona görə də, suvarılan əkinçiliyə dövlət dəstəyi siyasətini dəyişmək lazımdır. Yalnız suya qənaət edən texnologiyalarla işləyən fermerlərə dəstək vermək lazımdır.

Başqa hansı yollar var?

Əslində yollar o qədər də çox deyil.  Bizimlə həmsöhbət olan bütün ekspertlərin dediklərini bir yerə toplayb, sistemləşdirəndə belə bir siyahı alındı:
• Qənaət;
• Çirkab suların təkrar emalı;
• Duzlu suyun şirinləşdirilməsi;
• Genetik texnologiyalarının köməyi ilə şoran torpaqlarda dözümlü bitkilərin yetişdirilməsi. Belə bitkiləri duzlu su ilə suvarmaq olur və şirin suya əhəmiyyətli miqdarda qənaət edilir;
• Damcılı suvarma texnologiyasına kütləvi keçid;
• Buzlaqların suya ehtiyac olan bölgələrə daşınması;
• Dərin quyuların qazılması.

 Bu üsulların hər birinin özünəməxsus üstün cəhətləri və çətinlikləri var. Xəzər universitetinin “Coğrafiya və Ətraf mühit” kafedrasının müdiri, coğrafiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Rövşən Abbasov AzVision.az-a müsahibəsindəmaraqlı bir söhbəti xatırlayır:
- Bu yaxınlarda bir meksikalı aqronom-professor məndən soruşdu: “Nə əcəb, sizdə ərzaq üçün kaktus sahələri artırılmır?” O, Meksikada ərzaq tələbatının böyük hissəsinin kaktusun hesabına ödənildiyini vurğuladı. Çünki bu bitkinin suya tələbatı çox azdır. Mən kaktusun Azərbaycan üçün ənənəvi olmadığını bildirəndə həmin professor vaxtilə pomidorun da, kartofun da Meksikadan gətirildiyini və o zaman bunların da bizim üçün ənənəvi olmadığını xatırlatdı.

Biz masamızın üzərində kaktusdan hazırlanmış təamlar görməyə hazırıqmı? Cavab verməyə tələsməyək. Bütün hallarda, digər həmsöhbətimizin fikrincə, istər Azərbaycanda, istərsə də dünyanın əksər ölkələrində buğdanı əvəz edə biləcək ikinci bir bitki yoxdur: “50-100 il sonra bəlkə də ola bilər, amma hazırda qeyri-mümkündür”.

Duzlu suyun şirinləşdirilməsinə gəlincə, Xəzər dənizinin duzluluğu okeana nisbətən azdır. Bu isə o deməkdir ki, onun içməli hala gətirilməsi daha az məsrfəli olacaq. Azərbaycanda bu istiqamətdə artıq addımlar atılır və bu, ölkənin su, eyni zamanda, ərzaq təhlükəsizliyinə müsbət təsirini göstərəcək.
Amma geniş mənada nəzərə almaq lazımdır ki, bir litr suyun şirinləşdirilməsinə 2,5 dollar, yəni təxminən 5 manat vəsait xərclənir. Məişətdə bəzi vacib ehtiyacları qarşılamağa yetsə də, əkinçilikdə bu metoda heç bir halda bel bağlamaq olmaz. Çünki bir hektarın suvarılmasına 3000 dollar xərclənsə, oradan götürülən məhsul fantastik qiymətə başa gələcək. 

Qonşu, suyunuz gəlir?

Su probleminin həllinin əsas yolu regional əməkdaşlıqdan keçir. Məsələn, Gürcüstanda təkcə Kür çayı üzərində əlavə olaraq beş bəndin, Ermənistanda isə yaxın 10 ildə kiçik çayların üzərində 120-yə yaxın bəndin tikiləcəyi gözlənilir. Bütün bunlar Azərbaycanın su və ərzaq təhlükəsizliyinə ciddi təsir edə bilər. İstər beynəlxalq konvensiyalar çərçivəsində, istərsə də birbaşa danışıqlar aparılmalıdır ki, Kür çayı hövzəsində su daha ədalətli bölünsün. Transsərhəd çaylarının idarə olunması üzrə beynəlxalq konvensiya var. Bu sənəd transsərhəd çaylarının ekoloji sistemi, onların axınının qorunması və suyunun ölkələr arasında bərabər şəkildə bölünməsi kimi məsələləri nəzərdə tutur.

Bakı da daxil olmaqla, Abşeron yarımadasının tələbatının böyük hissəsi Samur çayının hesabına ödənilir. Amma hazırda həm Samur hövzəsindəki  buzlaqlar əriyib, çayın suyu təbii şəkildə azalıb, həm də suya olan tələbat artıb. Nəticədə mövcud müqavilələr çərçivəsində Azərbaycana Samur çayından daha az suyun gəlməsi gözlənilir. Belə halda müqavilələrə yenidən baxmağa ehtiyac yarana bilər.

Xəzər hövzəsi həm Azərbaycan, həm də Qazaxıstan tərəfdən ildə 70 santimetr daralır. Bu proses həm də Ural çayında suyun azalması ilə əlaqədardır. Uralın yuxarı axınında suyun böyük hissəsini götürən və tutumu 4,9 milyon kubmetr olan 300 su anbarı var. Əvvəllər çayda suyun orta həcmi 9,4 milyard kubmetr təşkil edirdisə, indi 5,7 milyard kubmetrə düşüb. Hazırda çayın dayazlaşmasının qarşısını almaq üçün Qazaxıstan Rusiya ilə birgə layihələr həyata keçiririr.

Bütün bunlar o deməkdir ki, su stressindən və onun yarada biləcəyi problemlərdən xilas olmaq üçün regional əməkdaşlıq, ölkələrin su idarəçiliyi sistemlərinin inteqrasiyası bir nömrəli şərtdir.

Son vaxtlar Mərkəzi Asiya ölkələri bu istiqamətdə əməkdaşlığa can atırlar. 2023-cü ilin əvvəlində Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan Narın çayı üzərində su elektrik stansiyasının tikintisinə dair razılığa gəliblər. Regionda Dövlətlərarası Əlaqələndirici Su Komissiyası (ICWC) da fəaliyyət göstərir, lakin bu təşkilatın təsir rıçaqları yoxdur və səlahiyyətləri azdır. Aral dənizi hövzəsi ölkələrində Su Ehtiyatlarının İnteqrasiya Olunmuş İdarəsi (SEİOİ) yaradılıb. Amma bunlar kifayət deyil və daha ciddi koordinasiyaya ehtiyac var.

Maye məntiq

Ədalət prinsipi əsas götürülsə, regionlardakı su ehtiyatlarının bütün tərəflərin maraqları nəzərə alınaraq, bərabər paylanılması lazımdır. Amma bunu etmək o qədər də asan deyil. Məsələ ondadır ki, enerji resurslarının - neftin, qazın, kömürün qiyməti var, su isə pulsuzdur. Bu yanaşma suyu bol olan respublikaları qane etmir. Onların ritorikasına görə, kimsə təbiətin verdiyi nefti pulla satırsa, elə həmin təbiətin verdiyi su niyə pulsuz olmalıdır?

Əlbəttə, bu ritorikanın mənasız olduğunu göstərən onlarla arqument gətirmək mümkündür. Amma hər şeydən əvvəl anlamaq lazımdır: problem suyun olmaması deyil. Problem onun düzgün idarə olunmamasıdır. Bu problemi yalnız birlikdə həll etmək mümkündür.

Alternativ variant suyun uğrunda döyüşməkdir. Başqa sözlə, alternativ variant yoxdur. Biz su ehtiyatlarının birlikdə idarə olunmasını öyrənməliyik, vəssalam.